4-12. ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา

[137-145] จตุตฺถํ สุทฺธิกํ กตฺวา เทสิยมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ปญฺจมาทีนิ ตถา ตถา พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ อตฺโถ ปน เตสํ ปากโฏเยวาติฯ

เทวทหวคฺโค จุทฺทสโมฯ

15. นวปุราณวคฺโค

1. กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา

[146] นวปุราณวคฺคสฺส ปฐเม นวปุราณานีติ นวานิ จ ปุราณานิ จฯ จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺมนฺติ น จกฺขุ ปุราณํ, กมฺมเมว ปุราณํ, กมฺมโต ปน นิพฺพตฺตตฺตา ปจฺจยนาเมน เอวํ วุตฺตํฯ อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ อภิสมาคนฺตฺวา กตํฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาย ปกปฺปิตํฯ เวทนิยํ ทฏฺฐพฺพนฺติ เวทนาย วตฺถูติ ปสฺสิตพฺพํฯ นิโรธา วิมุตฺติํ ผุสตีติ อิมสฺส ติวิธสฺส กมฺมสฺส นิโรเธน วิมุตฺติํ ผุสติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ตสฺสา วิมุตฺติยา อารมฺมณภูโต นิโรโธ กมฺมนิโรโธติ วุจฺจติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตาฯ

2-5. อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา

[147-150] ทุติเย นิพฺพานสปฺปายนฺติ นิพฺพานสฺส สปฺปายํ อุปการปฏิปทํฯ ตติยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิปาฏิยา ปน จตูสุปิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ

6-7. อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[151-152] ฉฏฺเฐ อนนฺเตวาสิกนฺติ อนฺโต วสนกกิเลสวิรหิตํฯ อนาจริยกนฺติ อาจรณกกิเลสวิรหิตํ ฯ อนฺตสฺส วสนฺตีติ อนฺโต อสฺส วสนฺติฯ เต นํ สมุทาจรนฺตีติ เต เอตํ อธิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ สิกฺขาเปนฺติ วาฯ ‘‘เอวํ เวชฺชกมฺมํ กโรหิ, เอวํ ทูตกมฺม’’นฺติ อิติ สิกฺขาปนสงฺขาเตน สมุทาจรณตฺเถนสฺส เต อาจริยา นาม โหนฺติ, เตหิ อาจริเยหิ สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํ เหฏฺฐา กถิตนยเมวฯ

8. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา

[153] อฏฺฐเม ยํ ปริยายํ อาคมฺมาติ ยํ การณํ อาคมฺมฯ อญฺญตฺเรว สทฺธายาติ วินา สทฺธาย สทฺธํ อปเนตฺวาฯ เอตฺถ จ สทฺธาติ น ปจฺจกฺขา สทฺธาฯ โย ปน ปรสฺส เอวํ กิร เอวํ กิราติ กเถนฺตสฺส สุตฺวา อุปฺปนฺโน สทฺทหนากาโร, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ รุจิอาทีสุปิ รุจาเปตฺวา ขมาเปตฺวา อตฺเถตนฺติ คหณากาโร รุจิ นาม, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ อนุสฺสวนํ อนุสฺสโว, นิสีทิตฺวา เอกํ การณํ จินฺเตนฺตสฺส การณํ อุปฏฺฐาติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสฺส อตฺเถตนฺติ คหณํ อาการปริวิตกฺโก นาม, การณวิตกฺโกติ อตฺโถฯ การณํ จินฺเตนฺตสฺส ปาปิกา ลทฺธิ อุปฺปชฺชติ, ตํ อตฺเถสาติ คหณากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นามฯ อญฺญํ พฺยากเรยฺยาติ อิมานิ ปญฺจ ฐานานิ มุญฺจิตฺวา อรหตฺตํ พฺยากเรยฺยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต เสขาเสขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ

9-10. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[154-155] นวเม อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ ปริปุณฺณินฺทฺริโยฯ ตตฺถ เยน ฉ อินฺทฺริยานิ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตํ, โส เตหิ นิพฺพิเสวเนหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา, จกฺขาทีนิ วา ฉ อินฺทฺริยานิ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺเนหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณินฺทฺริโย นาม โหติ, ตํ สนฺธาย ภควา จกฺขุนฺทฺริเย เจติอาทินา นเยน เทสนํ วิตฺถาเรตฺวา เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตีติ อาหฯ ทสมํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

นวปุราณวคฺโค ปญฺจทสโมฯ

ตติโย ปณฺณาสโกฯ

16. นนฺทิกฺขยวคฺโค

1-4. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-159] นนฺทิกฺขยวคฺคสฺส ปฐเม นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ นนฺทิยา จ ราคสฺส จ อตฺถโต เอกตฺตา วุตฺตํฯ สุวิมุตฺตนฺติ อรหตฺตผลวิมุตฺติวเสน สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ เสสเมตฺถ ทุติยาทีสุ จ อุตฺตานเมวฯ

5-6. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา

[160-161] ปญฺจมํ สมาธิวิกลานํ, ฉฏฺฐํ ปฏิสลฺลานวิกลานํ จิตฺเตกคฺคตญฺจ กายวิเวกญฺจ ลภนฺตานํ เอเตสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตีติ ญตฺวา กถิตํฯ ตตฺถ โอกฺขายตีติ (ปจฺจกฺขายติ) ปญฺญายติ ปากฏํ โหติฯ อิติ ทฺวีสุปิ เอเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ

7-9. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[162-164] สตฺตมาทีสุ ตีสุ เถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมาว กถิตาฯ

10-12. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา

[165-167] ทสมาทีนิ ตีณิ ปาฏิเยกฺเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน วุตฺตานิฯ เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

นนฺทิกฺขยวคฺโค โสลสโมฯ

17. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค

1-60. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[168-227] ตทนนฺตโร สฏฺฐิเปยฺยาโล นาม โหติ, โส อุตฺตานตฺโถวฯ ยานิ ปเนตฺถ สฏฺฐิ สุตฺตานิ วุตฺตานิ, ตานิ ‘‘ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺเสว ปทสฺส วเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตานิฯ อิติ สพฺพานิ ตานิ ปาฏิเยกฺเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน กถิตานิฯ เอเกกสุตฺตปริโยสาเน เจตฺถ สฏฺฐิ สฏฺฐิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ

สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโคฯ

18. สมุทฺทวคฺโค

1. ปฐมสมุทฺทสุตฺตวณฺณนา

[228] สมุทฺทวคฺคสฺส ปฐเม จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโทติ ยทิ ทุปฺปูรณฏฺเฐน ยทิ วา สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, จกฺขุเมว สมุทฺโทฯ ตสฺส หิ ปถวิโต ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมโลกา นีลาทิอารมฺมณํ สโมสรนฺตํ ปริปุณฺณภาวํ กาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ทุปฺปูรณฏฺเฐนปิ สมุทฺโทฯ จกฺขุ จ เตสุ เตสุ นีลาทีสุ อารมฺมเณสุ สมุทฺทติ, อสํวุตํ หุตฺวา โอสรมานํ กิเลสุปฺปตฺติยา การณภาเวน สโทสคมเนน คจฺฉตีติ สมุทฺทนฏฺเฐนปิ สมุทฺโทฯ ตสฺส รูปมโย เวโคติ สมุทฺทสฺส อปฺปมาโณ อูมิมโย เวโค วิย ตสฺสาปิ จกฺขุสมุทฺทสฺส สโมสรนฺตสฺส นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส วเสน อปฺปเมยฺโย รูปมโย เวโค เวทิตพฺโพฯ โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหตีติ โย ตํ จกฺขุสมุทฺเท สโมสฏํ รูปมยํ เวคํ, มนาเป รูเป ราคํ, อมนาเป โทสํ, อสมเปกฺขิเต โมหนฺติ เอวํ ราคาทิกิเลเส อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขกภาเวน สหติฯ

สอูมินฺติอาทีสุ กิเลสอูมีหิ สอูมิํฯ กิเลสาวฏฺเฏหิ สาวฏฺฏํฯ กิเลสคาเหหิ สคาหํ ฯ กิเลสรกฺขเสหิ สรกฺขสํฯ โกธูปายาสสฺส จ วเสน สอูมิํฯ วุตญฺเหตํ ‘‘อูมิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โกธูปายาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 109; ม. นิ. 2.162; อ. นิ. 4.122)ฯ กามคุณวเสน สาวฏฺฏํฯ วุตญฺเหตํ ‘‘อาวฏฺฏคฺคาโหติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241)ฯ มาตุคามวเสน สคาหํ สรกฺขสํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘คาหรกฺขโสติ โข, ภิกฺขเว, มาตุคามสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (อิติวุ. 109)ฯ

เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ สภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตรีติ อูมิภเยน สภยํ ทุรติกฺกมํ อติกฺกมิฯ โลกนฺตคูติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ คโตฯ ปารคโตติ วุจฺจตีติ นิพฺพานํ คโตติ กถียติฯ

2-3. ทุติยสมุทฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[229-230] ทุติเย สมุทฺโทติ สมุทฺทนฏฺเฐน สมุทฺโท, กิเลทนฏฺเฐน เตมนฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ เยภุยฺเยนาติ ฐเปตฺวา อริยสาวเกฯ สมุนฺนาติ กิลินฺนา ตินฺตา นิมุคฺคาฯ ตนฺตากุลกชาตาติอาทิ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ มจฺจุชโหติ ตโย มจฺจู ชหิตฺวา ฐิโตฯ นิรุปธีติ ตีหิ อุปธีหิ อนุปธิฯ อปุนพฺภวายาติ นิพฺพานตฺถายฯ อโมหยี มจฺจุราชนฺติ ยถา ตสฺส คติํ น ชานาติ, เอวํ มจฺจุราชานํ โมเหตฺวา คโตฯ ตติยํ วุตฺตนยเมวฯ

4-6. ขีรรุกฺโขปมสุตฺตาทิวณฺณนา

[231-233] จตุตฺเถ อปฺปหีนฏฺเฐน อตฺถิ, เตเนวาห โส อปฺปหีโนติฯ ปริตฺตาติ, ปพฺพตมตฺตมฺปิ รูปํ อนิฏฺฐํ อรชนียํ ปริตฺตํ นาม โหติ, เอวรูปาปิสฺส รูปา จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ ทสฺเสติฯ โก ปน วาโท อธิมตฺตานนฺติ อิฏฺฐารมฺมณํ ปนสฺส รชนียํ วตฺถุ จิตฺตํ ปริยาทิยตีติ เอตฺถ กา กถา? เอตฺถ จ นขปิฏฺฐิปมาณมฺปิ มณิมุตฺตาทิ รชนียํ วตฺถุ อธิมตฺตารมฺมณเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ทหโรติอาทีนิ ตีณิปิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวฯ อาภินฺเทยฺยาติ ปหเรยฺย ปทาเลยฺย วาฯ ปญฺจเม ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

7. อุทายีสุตฺตวณฺณนา

[234] สตฺตเม อเนกปริยาเยนาติ อเนเกหิ การเณหิฯ อิติปายนฺติ อิติปิ อยํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนิจฺเจน อนตฺตลกฺขณํ กถิตํฯ